*Vấn chi dĩ thị phi nhi quan kỳ Chí*. Nghĩa là hỏi họ về điều phải lẽ
trái để xem xét chí hướng của họ. Muốn trọng dụng một người, trước tiên phải
biết được ý chí, lập trường của người ấy ra sao. Nếu như đối phương lẫn lộn
giữa điều phải lẽ trái hoặc mơ hồ giữa cái đúng cái sai, lập lờ trắng đen thì
quyết không thể giao phó trọng trách. Bởi lẽ con người này không vững vàng,
không kiên định về lập trường, dễ đổi trắng thay đen và dễ phản trắc
*Cùng chi dĩ từ biện nhi quan kỳ Biến*. Nghĩa là đưa ra nhiều câu hỏi,
lý lẽ dồn họ vào thế đường cùng để xem khả năng ứng biến đối phó với các tình
huống của họ. “Biến” ở đây là chỉ khả năng ứng phó, năng động. Khi chọn người, Gia
Cát Lượng thường dồn dập đưa ra những lý lẽ, những tình huống để dồn họ vào thế
đường cùng, thế bí nhằm xem xét khả năng đối phó, ứng biến của đối phương.
Người có khả năng ứng biến giỏi, nhất là các tướng cầm quân khi bị dồn
vào thế đường cùng, họ ắt sẽ biết cách ứng phó, biết chuyển bại thành thắng,
biết mở cho mình con đường sống. Người xưa có câu: “Sơn trùng thủy phục nghi vô
lộ. Liễu âm hoa minh hựu nhất thôn”. Nghĩa là trong thế đường cùng bốn bề sông
núi tưởng không lối thoát, nhưng người biết ứng biến, năng động vẫn có thể mở
ra lối thoát tới nơi rực rỡ đầy hoa.
*Tư chi dĩ kế mưu nhi quan kỳ Thức*. Nghĩa là dùng mưu kế của mình để
tham khảo những mưu kế, sách lược của đối phương, thông qua đó có thể đánh giá
những kiến thức của đối phương.
*Cáo chi dĩ nan nhi quan kỳ Dũng*. Nghĩa là đặt ra những tình huống gian
nguy, khó khăn để đánh giá sự dũng cảm của đối phương, nhất là đối với những
tướng cầm quân ngoài mặt trận. Thời cổ đại, hai tiêu chuẩn rất quan trọng đối
với tướng lĩnh là “Trung, Dũng”, tức là trung thành và dũng cảm. Người Trung
Quốc xưa có câu “Hiệp lộ tương phùng dũng giả thắng”, nghĩa là hai đối thủ gặp
nhau trên con đường độc đạo, người dũng cảm sẽ chiến thắng.
Khi lựa chọn hiền tài, Gia Cát Lượng thường đưa ra những nghịch cảnh,
khó khăn gian nguy để thử thách sự dũng cảm của họ, bởi lúc lâm nguy tinh thần
dũng cảm vô cùng quan trọng. Khắc phục một khó khăn có thể dễ dàng nhưng khắc
phục 10 hay 100 khó khăn, gian nguy liên tiếp đòi hỏi con người phải có tinh
thần dũng cảm vô song. Một nhà triết học người Đức từng nói: “Chỉ có con người
nào đã từng trải qua sự giày vò của địa ngục thì mới có sức mạnh để xây dựng
được thiên đường”.
*Túy chi dĩ tửu nhi quan kỳ Tính*. Gia Cát Lượng cho đối phương uống
rượu say để đánh giá tính tình, thực tâm của họ. Rượu là chất kích thích, khi
bị say thì vỏ đại não bị tê dại, con người khi ấy bị mất lý tính, không còn ý
thức được những hành vi của mình. Nên lời nói của họ không chút giấu giếm mà
rất thực lòng. Từ đó Gia Cát Lượng đánh giá đúng thực chất tâm tính của đối
phương.
*Lâm chi dĩ lợi nhi quan kỳ Liêm*.
Nghĩa là dành cho họ nhiều tiền tài, bổng lộc, thậm chí hứa giao cho trọng
trách để đánh giá sự liêm khiết hay lòng tham lam của họ. Bản tính của con
người thường có máu tham, hám lợi, tham tiền, nhất là những người làm quan và
giữ trọng trách lớn. Gia Cát Lượng cho rằng, một người liêm khiết thường có
những đặc điểm như: Trung thành vô hạn, Làm việc liêm khiết vô tư, Thấu hiểu
nỗi khổ của dân chúng, Chú trọng tiết kiệm, Không hám giàu sang, không mê tửu
sắc, Tự khép mình vào kỉ luật.
Khi làm Thừa tướng nước Thục, Gia Cát Lượng đưa ra nhiều đạo luật nghiêm
khắc, nhưng không ai phàn nàn oán giận ông nửa lời. Bởi bản thân ông rất gương mẫu,
liêm khiết. Nước Thục khi đó có nhiều quan thanh liêm và tướng tài, như Vận
Tưởng Uyển, Đổng Hòa, Lưu Ba, Đổng Doãn, Dương Hồng. Thực tế cũng cho thấy, cổ
kim đông tây, người nào vượt lên sự cám dỗ của tiền tài danh vọng thường là
những quan thanh liêm, được lòng dân và góp phần làm cho đất nước hưng thịnh.
*Kỳ chi dĩ sự nhi quan kỳ Tín*. Tức là giao việc cho họ để xem lời họ
hứa so với thực tế làm việc ra sao, từ đó đánh giá chữ “Tín” của họ. Gia Cát
Lượng cho rằng: “Ngôn nhi vô tín, bất tri kỳ khả dã”, tức là một người chỉ biết
nói suông không đi đôi với việc làm, là người không có chữ tín.
Bởi vậy, có câu: “Thính kỳ ngôn, Quan kỳ hành”, tức nghe họ nói không đủ
mà phải xem họ làm như thế nào. “Quốc vô tín bất hưng, nhân vô tín bất lập”,
một đất nước mà không có chữ tín với các nước thì không thể hưng thịnh, một
người không có chữ tín với mọi người thì không thể lập nghiệp.
